Şair; duygularını (suyu) belli kurallar çerçevesinde; dizelerin sıralanışı, ölçü, kafiye örgüsü ve nazım birimi (dörtlük vb.) gibi unsurları kullanarak bir "kaba" döker. İşte oluşan bu kalıba nazım biçimi adı verilir. Anonim Halk Edebiyatı, yazılı kurallardan ziyade sözlü geleneğin ve müziğin (ezginin) belirleyici olduğu bir sahadır. Bu yüzden buradaki nazım biçimleri, Divan edebiyatındaki gibi katı matematiksel kurallarla değil, ezgi ve hece sayısına göre şekillenmiştir. 

Bu gelenekte şiirlerin "biçimini" belirleyen temel özellikler şunlardır:
 

• Nazım Birimi: Neredeyse istisnasız olarak Dörtlüktür.

• Ölçü: Milli ölçümüz olan Hece Ölçüsünün 7’li, 8’li ve 11’li kalıplarıdır.

• Ezgi (Beste): Anonim halk şiirinde bir şiiri diğerinden ayıran en önemli unsur çoğu zaman "biçim"den ziyade onun *söyleniş tarzı (ezgisi)*dir. Örneğin; bir şiirin "Türkü" veya "Ninni" sayılmasında sadece hece sayısı değil, o şiirin hangi makamla veya niyetle söylendiği belirleyicidir.
  
  Anonim hak edebiyatının başlıca nazım şekilleri şunlardır: mani, ninni, türkü, ağıt.

Mâniler, Anonim Halk Edebiyatı'nın en yaygın, en kısa ve en bağımsız nazım biçimidir. Halkın sevinçlerini, acılarını, aşklarını ve sitemlerini en özlü biçimde ifade ettiği, bir nevi "sözlü mesajlaşma" kültürüdür.
 

1. Yapısal Özellikler (Kimlik Kartı)
 

• Nazım Birimi: Tek dörtlükten oluşur. Başka bir bende ihtiyaç duymaz, kendi içinde bütündür.

• Ölçü: İstisnasız 7'li hece ölçüsü ile söylenir.

• Kafiye Şeması: aaxa şeklindedir. (1, 2 ve 4. dizeler kendi arasında kafiyeli, 3. dize serbesttir). Bu şema maniye o kadar özgüdür ki buna "Mani Tipi Kafiye" denir.

• Konu: Sınırsızdır. Aşk, özlem, doğa, yergi, övgü, evlilik, askerlik gibi hayatın her alanı maniye konu olabilir.
   

2. İçerik Kurgusu: "Doldurma" ve "Asıl Söz"
 

Mani, söyleyeni için pratik zeka gerektirir. Dörtlüğün kurgusu şöyledir:
 

• İlk İki Dize (Doldurma): Konuyla doğrudan ilgisi olmayan, sadece kafiyeyi hazırlamak ve dinleyicinin dikkatini çekmek için söylenen kısımdır.

• Son İki Dize (Asıl Söz): Şairin asıl söylemek istediği mesaj, duygu veya düşünce son iki dizede çarpıcı bir şekilde verilir.

​

3. Mani Çeşitleri (Sınıflandırma)
 

Mâniler biçim özelliklerine (dize sayısı ve ilk dizenin durumu) göre 4 ana başlıkta incelenir:

A. Düz (Tam) Mani
En yaygın mani türüdür. 4 dizeden ve 7'li hece ölçüsünden oluşur. Kafiye şeması a-a-x-a'dır.
 

• Örnek:
  Bahçelerde börülce (a)
  Oynar gelin görümce (a)
  Oynasınlar bakalım (x)
  Bir araya gelince (a)

B. Kesik (Cinaslı) Mani

İlk dizesi 7 heceden az (genellikle cinaslı bir sözcük) olan manilerdir. İlk dize kesik olduğu için bu adı alır. Kafiyeler genellikle "cinaslı" (yazılışı aynı, anlamı farklı) sözcüklerden seçilir.
 

• Örnek:
  Yara sızlar (Kesik dize)
  Ok değmiş yara sızlar
  Yaralının halinden
  Ne bilsin yarasızlar (Burada "yara sızlar" hem fiil hem de isim olarak cinas yapmıştır.)

C. Yedekli (Artık) Mani

Düz maninin sonuna, kafiye örgüsüne uygun olarak iki dize daha eklenmesiyle oluşur. Yani dize sayısı 4 değil, 6'dır. Söylenecek söz bitmediğinde "yedek" dizeler devreye girer.
 

• Örnek:
  Ağlarım çağlar gibi
  Derdim var dağlar gibi
  Ciğerden yaralıyım
  Gülerim sağlar gibi
  Her gelen bir gül ister (Artık Kısım)
  Sahipsiz bağlar gibi (Artık Kısım)

D. Karşılıklı Mani (Deyiş)

İki kişinin (genellikle bir erkek ve bir kadının) karşılıklı olarak manileşmesidir. Soru-cevap şeklinde ilerler. Atışma havası vardır.
 

• Örnek:
  (Oğlan): Adilem sen naçarsın
  İnci mercan saçarsın
  Dünya deniz olunca
  Gülüm nere kaçarsın
   

  (Kız): Ağam derim naçarım
  İnci mercan saçarım
  Dünya deniz olunca
  Ben kuş olup uçarım

4. Mâninin Sosyal İşlevi
 

Mani, eskiden sosyal medyanın olmadığı dönemlerde bir iletişim aracıydı:

• Ramazan davulcularının bahşiş toplarken,

• Düğünlerde gelin ağlatırken,

• Hıdırellez'de niyet çekerken (Niyet Manileri),

• Köy meydanında sevdalılar birbirine mesaj gönderirken mâni kullanılırdı.
   

1. Yapısal Özellikler: "Bent" ve "Kavuştak"
 

Türküyü diğer şiirlerden ayıran en önemli özellik, kendine has bir bölümlemesi olmasıdır. Bir türkü iki ana bölümden oluşur:

​

• A) Bent (Asıl Sözler): Türkünün asıl konusunun anlatıldığı bölümdür. Şiirin gövdesidir. İkinci, üçüncü veya dördüncü dizelerden oluşabilir.

• B) Kavuştak (Nakarat/Bağlama): Her bendin sonunda aynen tekrarlanan bölümdür. Bentleri birbirine bağladığı için bu ismi almıştır. Halk arasında buna "Nakarat" da denir.

Dikkat: Kavuştakların kafiye örgüsü ve ezgisi, bentlerden farklı olabilir. Bu da türküye ritmik bir zenginlik katar.

2. Ölçü ve Kafiye
 

• Ölçü: Genellikle hece ölçüsünün 7'li, 8'li ve 11'li kalıplarıyla söylenir. Ancak türkülerde ölçü kalıpları maniye göre daha esnektir. Bazı türkülerde hece sayıları arasında uyumsuzluk görülebilir; bu durumlarda "ezgi" aradaki boşluğu doldurur.

• Kafiye: Bentler kendi aralarında kafiyelidir (aaab, cccb...). Kavuştaklar ise her bendin sonunda değişmeden tekrar eder.

3. Ezgi Yapısına Göre Türküler (Sınıflandırma)

Türküler sadece sözlerine göre değil, "nasıl söylendiğine" (ezgisine) göre iki ana gruba ayrılır. Bu ayrım müzikal açıdan çok önemlidir:

A. Kırık Havalar (Usullü Türküler)

Belli bir ritmi, vuruşu ve temposu olan türkülerdir. Genellikle oyun havaları bu gruptadır.

• Örnek Türler: Karşılama, Halay, Zeybek, Horon, Bar.

B. Uzun Havalar (Usulsüz Türküler)

Belli bir ritme veya süreye bağlı kalmadan, söyleyenin nefesine ve duygusuna göre serbestçe uzatıp kısalttığı, yanık ve hüzünlü türkülerdir.

• Örnek Türler: Bozlak (Orta Anadolu), Hoyrat, Kayabaşı, Maya, Ağıt.

4. Konu ve "Türkü Yakmak" Deyimi
 

Türkülerin konusu sınırsızdır; beşikten mezara kadar insanı ilgilendiren her şey (aşk, gurbet, ölüm, kahramanlık, kıtlık, deprem) türkü olabilir. Ancak burada çok özel bir kavram vardır: "Türkü Yakmak". Halk arasında "türkü yazmak" veya "türkü söylemek" yerine; bir acı veya olay üzerine o türküyü ilk kez oluşturmaya "türkü yakmak" denir. Çünkü türküler genellikle masa başında değil; yürek yakan bir olay (sel, ölüm, ayrılık) üzerine o anın duygusuyla ortaya çıkar.

5. Anonimlik Özelliği
 

Türkülerin çoğu anonimdir (söyleyeni unutulmuştur). Ancak bazen Aşık Veysel, Neşet Ertaş veya Karacaoğlan gibi bilinen aşıkların şiirleri de halk tarafından çok sevilip bestelenerek "türküleşebilir". Zamanla bu isimler unutulursa o eser tamamen anonim hale gelir.
 

Ninni, Anonim Halk Edebiyatı'nın en saf, en samimi ve belki de en eski ürünüdür. Bir annenin veya bakıcının bebeğini uyutmak ya da ağlamasını dindirmek için, belli bir ezgiyle söylediği şiirlere ninni denir. Divan-ı Lügati't-Türk'te "balubalu" olarak geçen ninninin genel özellikleri şunlardır:
 

1. Yapı ve Biçim Özellikleri
 

Ninniler genellikle bağımsız dörtlüklerden oluşur ve yapı olarak Maniye çok benzerler.
 

• Nazım Birimi: Genellikle Dörtlüktür.

• Ölçü: Çoğunlukla hece ölçüsünün 7'li, 8'li kalıplarıyla söylenir. Ancak annenin o anki ruh haline göre hece sayıları değişebilir (kırık ölçü), aradaki boşluklar "uzatmalarla" (ezgiyle) doldurulur.

• Kafiye: Genellikle Mani tipi (a-a-x-a) kafiye örgüsü kullanılır.

• Nakarat (Bağlama): Ninnilerin en belirleyici özelliği sonlarındaki tekrar eden seslerdir. Dörtlüklerin sonunda genellikle "Eee, eee, eee", "Hu, hu, hu" veya "Ninni yavrum ninni" gibi ritmik sözler bulunur.
   

2. İçerik: "Annenin İç Dökme Aracı"
 

Ninniler sadece "bebek uyusun" diye söylenmez. Anne, bebeğiyle baş başa kaldığı bu anlarda; kimseye söyleyemediği dertlerini, kayınvalidesinden şikayetlerini, eşine özlemini veya çocukla ilgili gelecek hayallerini dile getirir. Bu yönüyle ninniler ikiye ayrılabilir:
 

1. Çocuğa Yönelik Ninniler: Çocuğun büyümesi, yürümesi, iyi bir insan olması ("Benim oğlum paşa olacak") gibi dilekleri içerir.

2. Anneye Yönelik Ninniler: Annenin kendi hüznünü, yalnızlığını veya yoksulluğunu anlattığı ninnilerdir.
    

3. Klasik Bir Örnek
 

Herkesin bildiği şu örnek, ninninin yapısını (7'li hece) ve içeriğini (bostana giren danalar ve bebeği koruma içgüdüsü) çok güzel özetler:
 

Dandini dandini dastana (a)
Danalar girmiş bostana (a) 
Kov bostancı danayı (x)
Yemesin lahanayı (a)
Eee, eee, eee, eee (Nakarat)

4. İşlevi ve Önemi
 

• İlk Dil ve Müzik Eğitimi: Çocuğun ana diliyle ve müzikle ilk tanışması ninni yoluyla olur.

• Psikolojik Rahatlama: Anne, sıkıntılarını sesli dile getirerek (deşarj olarak) psikolojik bir rahatlama sağlar.

Ağıt, Anonim Halk Edebiyatı'nın en hüzünlü, en dramatik ve duygu yükü en ağır türüdür. Ninniler nasıl bir bebeği hayata hazırlarken ve uyuturken söyleniyorsa, ağıtlar da hayata veda edenlerin arkasından söylenir.

​

1. Tanım ve Temel Özellik
 

Ölen kişinin arkasından duyulan acıyı, üzüntüyü dile getirmek; onun yiğitliğini, cömertliğini ve iyiliklerini övmek amacıyla söylenen şiirlerdir.
 

• Ezgi: Ağıtlar, konuşur gibi değil, kendine has yanık ve hüzünlü bir ezgiyle söylenir.

• Söyleyen: Genellikle ölenin yakınları (anne, eş, kardeş) tarafından söylenir. Ancak Anadolu'da sesi güzel olan ve para karşılığı veya hayır için ağlayan profesyonel "Ağıtçı Kadınlar" geleneği de vardır.
   

2. Tarihsel Yolculuk (Karşılaştırmalı İsimlendirme)
 

Ağıt, Türk kültürünün en eski geleneklerinden biridir. İslamiyet öncesinden günümüze kadar farklı isimler almıştır.

İslamiyet Öncesi Dönem -> Sagu (yuğ törenlerinde söylenmiştir.)
Divan Edebiyatı Dönemi -> Mersiye
Halk Edebiyatı Dönemi -> Ağıt
 

3. Yapı ve Biçim
 

Ağıt, diğer türler gibi (Mani veya Türkü gibi) kesin bir nazım biçimi (şekil) adı değildir; konusuna göre verilmiş bir isimdir.

• Şekil: Ağıtlar genellikle "Türkü" nazım biçimiyle ve hece ölçüsünün (7'li, 8'li, 11'li) kalıplarıyla söylenir.

• Bağımsızlık: Türküler gibi "bent" ve "kavuştak"tan oluşabileceği gibi, sadece dörtlükler halinde de (koşma tipi) söylenebilir.

4. "Ağıt Yakmak" Deyimi
 

Kültürümüzde "ağıt söylemek" yerine "ağıt yakmak" tabiri kullanılır. Çünkü ağıtlar, masa başında planlanarak yazılmaz. Yürekteki acı o kadar büyüktür ki, sözler o anın sıcaklığıyla, ateş gibi dışarı dökülür (irticalen/doğaçlama).

5. Konu Sadece "Ölüm" Değildir
 

Ağıtlar çoğunlukla ölüm üzerine yakılsa da, halkı derinden etkileyen diğer felaketler için de ağıt yakılır:
 

• Savaşta kaybedilen topraklar,

• Sel, deprem, yangın gibi doğal afetler,

• Gurbete giden ve dönmeyenler (Örneğin: "Yemen Türküsü" aslında bir ağıttır).

Örnek (Gelin Ayşe Ağıdı'ndan): Koyun gelir yata yata Çamurlara bata bata Gelin Ayşe'yi vurmuşlar Köyün yolu gide gide (Bu örnekte, genç yaşta ölen bir gelin için duyulan acı, doğa tasvirleriyle iç içe anlatılır.)